بزرگان قمصفحات درخشان قم مملو از نام عالمان و محدثان، فقها و مفسرانی است که سرآمد روزگار بودند و تقوا و پاکی‌شان به همراه خدمات عظیم علمی و تلاش پیرامون حفظ و نشر علوم اهل بیت علیهم السّلام، آن بزرگان هنوز هم در آسمان علم و تمدن و فرهنگ می‌درخشند و یاد و آثار آنان هدایت‌گر انسان‌ها و اندیشه و تفکرشان می‌باشد که به مقتضای حال اشاره‌ای گذرا به تعدادی از این مشعل‌های فروزان که همگی افتخارات شیعه‌اند می‌نماییم. فهرست مندرجات۲ - زکریا بن ادریس یا ابوجریر القمی ۳ - احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری قمی ۴ - علی بن ابراهیم قمی ۵ - علی بن الحسین بن موسوی بن بابویه قمی ۶ - محمد بن علی بن الحسین بن بابوبه قمی، معروف به صدوق ۷ - آخوند ملا محمد طاهر قمی ۸ - شیخ غلامرضا قمی معروف به حاج آخوند ۹ - حاج میرزا محمد ارباب ۱۰ - مرحوم شیخ ابوالقاسم قمی ۱۱ - حاج شیخ مهدی حکمی قمی ۱۲ - حاج میرزا محمد فیض قمی ۱۳ - حاج آقا حسین قمی ۱۴ - محدث قمی ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - زکریا بن آدمنجاشی رجالی بزگ شیعه وی را چنین می‌ستاید: عالمی سترگ مورد اطمینان و ثقه که منزلتی عالی دارد و نزد امامان خاصه حضرت رضا علیه السّلام، موقعیت و جایگاه ویژه‌ای داشت. از عظمت مقام وی همین بس که امام رضا علیه السّلام، به او می‌فرماید: (ای زکریا بن آدم)... از خاندان تو بلا دفع می‌شود به خاطر تو هم چنان‌که از اهل بغداد به خاطر امام موسی کاظم علیه السّلام بلایا دفع می‌شد. [۱]
محمد طوسی، اختیار المعرفه الرجال، ج۱، ص۵۹۵.
سالی حضرت رضا علیه السّلام از مدینه به حج رفتند که زکریا بن آدم، هم محمل حضرت بود تا به مکه رسیدند. قبر شریف او در مقبره مبارک شیخان قم، نزدیک مرحوم میرزای قمی است.۲ - زکریا بن ادریس یا ابوجریر القمیگفته شده است که او از حضرت صادق و کاظم و رضا علیهم السّلام روایت کرده و کتابی نیز داشته است. [۳]
رجال کشی، ج۱، ص۱۷۳.
از زکریا به آدم نقل شده که گفته است: «اوّل شب وارد بر محضر امام رضا علیه السّلام شدم، و ابوجریر تازه درگذشته بود که امام برای او طلب رحمت کردند...». قبر شریف او نیز در قبرستان شیخان واقع شده است و سال رحلتش ۲۰۱ هـ. ق، پس از رحلت حضرت معصومه علیها السّلام گزارش شده است. [۴]
عباس فیض، گنجینه آثار قم، ج۱، ص۲۲۳.
۳ - احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری قمیاو از محدثین اهل قم است. از حضرت جواد و امام هادی علیهما السّلام روایت کرده است و از خواص امام حسن عسگری علیه السّلام به شمار می‌رفته و از ایشان نیز روایت دارد؛ او علاوه بر این‌که از اصحاب سه امام معصوم علیه السّلام بوده، به عنوان شیخ القمیین نیز اشتهار پیدا کرده است. طبق نقل شیخ صدوق او به حضور حضرت امام حسن عسگری علیه السّلام تشرف پیدا کرده و با امام زمان (عج) در آن‌جا دیدار کرده است. جریان دیگری نیز راجع به این مرد بزرگ نقل شده که حکایت از مقام رفیع و شأن والای او دارد. شیخ صدوق ضمن حدیثی مبسوط نقل می‌کند: احمد بن اسحاق از امام عسگری علیه السّلام پارچه‌ای به جهت کفن خود خواست. حضرت، سیزده درهم به او داده و فرمود: این را برای مصارف خودت خرج کن و آن چه را که خواستی هم به تو می‌رسد. سعد بن عبدالله، راوی خبر می‌گوید: «چون به سه فرسخی حلوان (سرپل ذهاب) رسیدیم، احمد بن اسحاق، تب کرد و سخت بیمار شد، احمد فرمود: امشب مرا تنها بگذارید، از این رو هر کس به خوابگاه خود رفت، نزد صبح ناگاه کافور (خادم امام عسکری علیه السّلام) را دیدم که می‌گوید:خداوند مصیبت شما را با آنچه که محبوب است جبران فرماید و بعد گفت: از غسل و کفن رفیق شما، احمد، فارغ شدم، اکنون برخیزید؛ او را دفن کنید راستی که او عزیزترین شما در نزد آقایتان امام عسگری علیه السّلام است، آن گاه از چشم ما غایب شد. [۶]
محمد صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۶۴.
۴ - علی بن ابراهیم قمیاو از اجلّه روات امامیه و معاصر با حضرت امام حسن عسگری علیه السّلام بوده است. آثار متعدد علمی و روایتی از آن بزرگوار باقی‌مانده و نام برده شده است و معروف‌ترین آن‌ها کتاب تفسیر اوست. و چون وسایط بین ایشان و امام معصوم کم است از ارزش بسیار بالایی برخوردار خواهد بود. ضمناً پدر او از اصحاب امام رضا علیه السّلام بوده است. او در قم از دنیا رفت و دارای قبه شریفی در باقی‌مانده قبرستان شیخان می‌باشد. ۵ - علی بن الحسین بن موسوی بن بابویه قمیآن بزرگوار، معروف به ابن‌بابویه است و از او به عنوان صدوق اوّل، نامبرده می‌شود. نجاشی راجع به او می‌گوید: او با ـ حسین بن روح ـ یکی از نواب امام زمان (عج) ملاقات کرد و طی نامه‌ای از امام علیه السّلام فرزند پسری خواسته بود که امام نوشته بودند به زودی دو پسر به تو عطا خواهد شد. و آن گاه دو پسر یکی ابوجعفر، همان صدوق معروف، و دیگری ابو عبدالله برای او متولد شدند. در جلالت قدر آن بزرگوار همین بس که امام عسگری علیه السّلام در توقیع شریفی که برای او فرستاده، در خطاب به او مرقوم فرمودند:یا شَیخی و معتَمَدی وَ فقیهی؛ ای شیخ من و محل اعتماد من و فقیه من. ۶ - محمد بن علی بن الحسین بن بابوبه قمی، معروف به صدوقاو در شهرستان قم ، تولد یافت و وجود او به برکت دعای حضرت صاحب الامر علیه السّلام بود. آن بزرگوار در قم، رشد یافت و به ری مهاجرت کرد. [۹]
مقدمه معانی الاخبار، ج۱، ص۱۸.
آثار و تألیفات آن مرد بزرگ، بسیار زیاد است و ظاهراً در میان علمای امامیه، کسی مانند ایشان در کثرت تألیف نداریم. در حالات او آمده است که در سال ۳۵۵ هـ. ق، وارد بغداد شد. شیوخ طایفه، از او استماع حدیث می‌کردند. در میان قمیین کسی مانند اودر حفظ حدیث و روایت و مطالب و کثرت علم، دیده نشده است. [۱۰]
مقدمه معانی الاخبار، ج۱، ص۱۰.
بر اثر شدت اعتماد علماء بر روایات و نقل‌هایش، اشتهار به صدوق پیدا کرد و او را رئیس المحدثین خوانده‌اند. خلاصه آن بزرگوار در سال ۳۸۱ هـ. ق در حالی که عمر شریفش به هفتاد و چند سال رسیده بود از دنیا رفت و قبر شریفش در شهر ری در راه مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی زیارتگاه دلدادگان علی و آل علی علیه السّلام می‌باشد.۷ - آخوند ملا محمد طاهر قمیاو از علمای بزگ قم در زمان صفویه بوده است. شیخ حر عاملی او را با عناوین؛ عالم، محقق، مدقّق، ثقه ، فقیه، متکلم، محدث جلیل القدر، یاد کرده است. او صاحب تألیفات متعددی از قبیل: شرح تهذیب الحدیث، الاربعین فی فضایل امیر المؤمنین، الفواید الدینیه در ردّ بر حکما و صوفیه ، و.... این بزرگوار در پایگاه علمی خود، قم از دنیا رفت و در نزدیکی قبر زکریا بن آدم مدفون گردید. ۸ - شیخ غلامرضا قمی معروف به حاج آخوندآن بزرگوار از اهل قم بوده و اشتهار به حاج آخوند داشته است. مرحوم آقا بزرگ تهرانی از او به «عالم محقق و فقیه متبحر از اعاظم» یاد کرده است. او از قم برای تکمیل مراتب علمی به نجف می‌رود و در درس شیخ انصاری و میرزای شیرازی شرکت نموده و آن گاه به قم برگشته و مرجع امور مردم و صاحب آثار متعدد علمی گردید. [۱۱]
آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر، ج۴، ص۱۶۵۷.
۹ - حاج میرزا محمد ارباباو در سال ۱۲۷۳ هـ. ق در قم و در یک خانواده کشاورز تولد یافت و پس از تعلم مقدمات و سطح، به عتبات عالیات رفت. از محضر مرحوم میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی استفاده علمی کرد. به قم بازگشت و به جمع مروجین و محققین و مصنفین پیوست. آن بزرگوار طبع لطیفی داشته و اشعار در مدح و مراثی اهل بیت علیهم السّلام می‌گفته است. او در ماه جمادی الاول سال ۱۳۴۱ هجری در سن ۶۸ سالگی در گذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید. ۱۰ - مرحوم شیخ ابوالقاسم قمیاو در سال ۱۲۸۱ هـ. ق در قم متولد شد و بعد از دوره مقدماتی به عتبات عالیات رفت. از دروس بزرگان نجف بهره‌های فراوانی برد. از عبارات علامه تهرانی استفاده می‌شود که او در دوران تحصیل در کمال فقر و تنگدستی بوده که بعدها به مقام والای اجتهاد نایل شده. او در سال ۱۳۲۲ هـ. ق به زادگاه خود مراجعت کرد. او علاوه بر مراتب عالیه علمی، صاحب مقامات معنوی بالایی بوده و از نهایت تواضع، مخصوصاً در مقابل آیت الله حائری مؤسس حوزه، که از اخلاص عجیبی برخوردار بود. باری، آن بزگوار در سال ۱۳۵۳ هـ. ق دار فانی را وداع گفت و در مسجد بالاسر مدفون گردیده. ۱۱ - حاج شیخ مهدی حکمی قمیاو در سال ۱۲۸۰ هـ. ق در شهرستان قم متولد شده و بعد از گذراندن مقدمات، به سامرا رفت و در درس مرحوم میرزای بزرگ شیرازی و پس از رحلت او در درس مرحوم فشارکی حاضر شد و سپس به نجف آمده و از درس مرحوم آخوند خراسانی استفاده نمود و در سال ۱۳۲۲ هـ. ق به قم بازگشت و بر اثر علمیّت بالا و مقامات زهد و تقوای معنوی که داشت در نزد عموم طبقات، از احترام خاصی برخوردار بود و در مسجد جامع قم اقامه جماعت می‌نمود و عهده‌دار قضاو فصل خصومات و منازعات بین مردم بود. تا بالاخره در مسافرت تابستانی که به محلات داشتند در سال ۱۳۶۰ هـ. ق از دنیا رفتند و پیکر پاکش بعد از حمل به قم در رواق حرم نزدیکی قبر مرحوم حائری مدفون گردید. [۱۲]
سید محمود مرعشی نجفی، ج۲، ص۳۴۴.
۱۲ - حاج میرزا محمد فیض قمیاو در سال ۱۲۹۳ هـ. ق در قم به دنیا آمد و بعد از مقدمات در سال ۱۳۱۷ به نجف مشرف گردید و بعد از کسب علوم مختلف به زادگاه خود، قم مراجعت کرد و سرگرم تدریس و تربیت طلاب و ارشاد مردم گردید. و در سال ۱۳۷۰ هـ. ق در موقع ادای فریضه و در حالی که در قنوت جمله «الهنا عاملنا بفضلک» می‌خواند، دار فانی را وداع گفت و آیت الله بروجردی بر او نماز خواند و در کنار صحن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها مدفون گردید. ۱۳ - حاج آقا حسین قمیاو در قم متولد شده و پس از گذراندن دوره مقدمات به نجف رفته و بعد از طی دوره‌های مختلف فقه و اصول و درایه و...، در سال ۱۳۳۱ به مشهد مهاجرت کرده و بیست و چند سال به تدریس و وظایف مقرّره سرگرم بود و در زمان رضاخان به کربلا تبعید شده و ده سال در آن‌جا اقامت کرد. ایشان با آن همه علم و نفوذ مردمی زندگی بی‌آلایش و سراسر صداقت داشتند. ۱۴ - محدث قمیمحدث بزرگوار، مرحوم حاج شیخ عباس قمی ، از ارکان علم حدیث و روایت در اعصار اخیر، بلکه خود رکن اصلی در این موضوع به شمار می‌رود. او در سال ۱۲۹۴ هـ. ق در شهر قم به دنیا آمد و بعد از طی مراحل مقدماتی به نجف اشرف رفت و از محضر بزرگان حوزه نجف بهره گرفت و بعد در سال ۱۳۳۲ به مشهد مقدس رفت. او در زندگی خود دارای استقامت و پشت کار عظیمی بود و در طول عمر ۶۵ ساله خود علاوه بر تربیت نفوس بسیار، ۳۳ جلد کتاب ارزشمند و منتشر شده دارد. و او در مرتبه عالی یقین و اخلاص قرار داشت و برای علما و کتب آن‌ها احترام خاصی قائل بود. او در اواخر عمر به قصد عتبات عازم نجف اشرف در عراق شد و در شب ۲۳ ذی الحجه سال ۱۳۵۹ هـ. ق از دنیا رفت و در کنار استادش حاجی نوری در یکی از ایوان‌های جنوبی قبلی صحن نجف اشرف دفن گردید. ۱۵ - فهرست منابع(۱) محمد طوسی، اختیار المعرفه الرجال. (۲) محمد اردبیلی، جامع الرواه. (۳) رجال کشی. (۴) عباس فیض، گنجینه آثار قم. (۵) محمد صدوق، کمال الدین. (۶) نجاشی، رجال نجاشی. (۷) مقدمه معانی الاخبار. (۸) آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر. (۹) سید محمود مرعشی نجفی؛ ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بزرگان قم»، شماره۲۹. |